از فسیل‌های ۸ میلیون ساله تا ژن‌های فریز شده

بر اساس تعریف مطرح‌شده برای حیات وحش و با توجه به اهمیت حفظ ذخایر ژنتیک کشور، سازمان حفاظت محیط زیست، مسئولیت جمع‌آوری، حفظ و ساماندهی نمونه‌های مربوط به حیات وحش کشور را در مناطق چهارگانه تحت مدیریت این سازمان برعهده دارد. این رسالت مهم برعهده دفتر ذخایر ژنتیک سازمان حفاظت محیط زیست گذشته شده که از سال‌های دور تاکنون در این زمینه فعال است، گرچه دچار کمبود متخصص و امکانات است.

دفتر ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست با در اختیار داشتن ۱۴ آزمایشگاه تخصصی و ۹ مخزن علمی، در چند گروه گیاهی، جانوری، زیست‌فناوری، دیرینه‌شناسی انجام فعالیت می‌کند که در جریان بازید خبرنگاران محیط زیست از تعدادی از این آزمایشگاه‌ها و مخازن علمی، طاهره افتخاری -مدیرکل موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست- در بین سالن‌های پیچ در پیچ معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی، با اشاره به اینکه دفتر ذخایر ژنتیک قدیمی‌ترین دفتر سازمان محیط زیست به حساب می‌آید، در مورد روند کاری این بخش توضیح می‌دهد که دفتر موزه‌های تاریخ طبیعی از لحاظ تعداد نیرو بزرگترین دفتر و زیرمجموعه سازمان حفاظت محیط زیست است البته هنوز متخصصان همه رشته‌ها را نداریم. با این وجود همه تلاش خود را کرده‌ایم تا اجزای تنوع زیستی را مستندسازی کنیم.

افتخاری در مورد وظایف دفتر موزه‌های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست با بیان اینکه یکی از وظایف مهم موزه‌های تاریخ طبیعی، مستندسازی اجزای تنوع زیستی است، می‌گوید: در حال حاضر بانک‌های اطلاعاتی و مجموعه‌های با ارزشی داریم که در نتیجه تلاش‌های کارشناسان این دفتر جمع‌آوری شده است. همچنین نمونه‌های نگهداری‌شده در دفتر موزه‌های تاریخ طبیعی بسیار قدیمی هستند که با وجود کمبود نیرو، برای حفظ و نگهداری آن‌ها از روش‌های استاندارد جهانی تبعیت می‌شود. کلیه مخازن علمی مربوط به ذخایر ژنتیکی نیز در زیر زمین و پایین‌ترین طبقات سازمان نگهداری می‌شوند تا از آتش‌سوزی احتمالی مصون بمانند.

مدیر دفتر ذخایر ژنتیک سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه در سال ۹۷، بیش از ۴۰۰۰ نمونه تنوع زیستی جمع‌آوری، شناسایی و ساماندهی (طبقه‌بندی، رده‌بندی، بازبینی و آماده‌سازی نمونه‌ها) شده است، اظهارمی‌کند: جزییات مربوط به ۵۰۰۰ نمونه نیز در بانک اطلاعاتی ثبت شده است و کد بین‌المللیMMTT) -موزه ملی تاریخ طبیعی) گرفته‌اند.

وی همچنین با اشاره به ارتباط جدی دانشگاه‌های کشور با دفتر ذخایر ژنتیکی می‌گوید: امسال ۲۰۱ پایان‌نامه، مشاوره پایان‌نامه و بررسی درخواست ورود و خروج نمونه‌ها در دفتر موزه‌های تاریخ طبیعی انجام شده است.

بعد از این مقدمه، سفر علمی خبرنگاران به بخش‌های مختلف دفتر ذخایر ژنتیکی شروع شد، بازدید از تابلوهای پروانه‌ای و کشوهایی که پر از پروانه‌های ایرانی و خارجی بود از جذاب‌ترین بخش‌های مجموعه ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست است بود در گروه بندپایان قرار می‌گیرد. به گفته علیرضا نادری - کارشناس گروه جانوری دفتر ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست - حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار گونه بندپا در جهان شناخته شده است. در کشور ما حداقل ۲۰ هزار گونه از این بندپایان وجود دارد. مجموع نمونه‌های بندپایان و بی مهرگان نگهداری‌شده در سازمان محیط زیست، به حدود ۲۵ هزار نمونه می‌رسد که داخل الکل یا کشوها به طور خشک‌شده نگهداری می‌شود.

نادری که متخصص پروانه است، با بیان این نکته که یکی از مهم‌ترین بندپایان، «پروانه‌ها» هستند و در ایران ۴۴۰ گونه از آن وجود دارد، گفت: بیش از نیمی از این‌ها در موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست به نمایش گذاشته شده است البته در سال ۱۳۷۰ معیرالممالک بخشی از پروانه‌هایی را که از سراسر جهان جمع‌آوری کرده بود، به دفتر تاریخ موزه‌های طبیعی اهدا کرد که شامل ۵۰۰۰ نمونه بود. طی سال‌های اخیر این نمونه‌ها بازبینی و کدگذاری شد و تعدادی از این نمونه‌ها در موزه تاریخ طبیعی به نمایش گذاشته شده است. افزون بر پروانه‌های داخلی، از حدود ۱۲۰۰ نمونه پروانه خارجی - که عمدتاً از مناطق گرمسیری جهان تهیه شده است - در دفتر ذخایر ژنتیکی نگهداری می‌شود.

دیدن آزمایشگاه و یخچال‌های بزرگ گروه زیست‌فناوری از دیدنی‌های این اردوی علمی چند ساعته بود. یکی از مهمترین گروه‌های تخصصی در دفتر ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست، مجموعه زیست‌فناوری است که از سال ۱۳۸۵ کار خود را در دو بخش ژنتیک حیات وحش و نگهداری نمونه‌ها در بانک ژن شروع کرده است. عزالدین‌لو - رئیس گروه زیست‌فناوری - با اشاره به دشواری کاری این بخش می‌گوید: نمونه‌ها را به دلیل حساسیت بالایی که دارند باید در فریزرهای سرد و فوق سرد نگهداری کنیم. نمونه‌های مربوط به حیات وحش اعم از پوست، مو، خون، سرگین و بافت باید در الکل منهای ۹۶ درجه و در شرایط سرد و سالم نگهداری و به آزمایشگاه منتقل شود تا بررسی‌های لازم روی آنها صورت بگرد.

در جریان این بازدید، خبرنگاران توانستند علاوه بر آزمایشگاه زیست‌فناوری، از فریزرهای منهای ۸۰ درجه که نمونه‌های مربوط به گونه‌های مختلف حیات وحش در آن نگهداری می‌شود، بازدید کنند البته به گفته رئیس گروه زیست‌فناوری، در حال حاضر فریزرهای منهای ۱۵۰ درجه تحت تاثیر تحریم‌ها و محدودیت در واردات گاز، غیر فعال هستند.

یکی از مهمترین محاسن نگهداری از نمونه‌های حیات وحش جانوری در بانک ژنی سازمان حفاظت محیط زیست، سهولت در انجام تحقیقات علمی است چون دانشجویان و محققان به منظور انجام آزمایش‌ها و مطالعات خود می‌توانند به جای نمونه‌برداری از طبیعت، از نمونه‌های موجود در بانک ژن سازمان محیط زیست استفاده کنند.

اما شاید هیجان‌انگیزترین بخش دفتر ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست مربوط به مخزن علمی باشد که تاکسیدرمی گونه‌های مختلف جانوران وحشی و پرندگان در آن نگهداری می‌شود. مخزنی که دسترسی عموم به آن آزاد نیست. فرهاد صادقی‌راد - رئیس موزه تاریخ طبیعی- می‌گوید: عمر بیشتر نمونه‌های موجود در مخزن موزه تاریخ طبیعی، ۴۰ تا ۵۰ سال است.

او می‌گوید: وظیفه ما این است که از هر تروفه‌ای که به دلیل قهر طبیعت یا تصاف تلف شده است، نگهداری و مستندسازی کنیم که نمونه‌های ژنتیک این گونه‌ها، در بانک ژن و خود نمونه‌ها با هدف آموزش و ارتقای دانش به شکل تاکسیدرمی دراین مخزن نگهداری می‌شود.

این تاکسیدرمیست با بیان اینکه پارامترهای مختلفی مثل طول شاخ، جمجمه و… برای امتیازبندی تروفه وجود داد، اظهارمی‌کند: هشت تا از نمونه‌های موجود در این گنجینه طبیعی، رکورد برتر جهان را دارند.

مخزن علمی جمجمه و شاخ نیز یکی دیگر از گنجینه‌های طبیعی است که به گفته صادقی‌راد - رئیس موزه تاریخ طبیعی - به مجموع جمجمه و شاخ، پنل گفته می‌شود که یکی از متدهای تاکسیدرمی به حساب می‌آید. مخزن موجود در سازمان محیط زیست، تنها موزه پنل کشور است که بالای ۱۰۰ نمونه پنل در آن وجود دارد. عمده این شاخ‌ها و جمجمه‌ها از قبل از انقلاب باقی مانده است.

کلیه رستنی‌ها از جمله جلبک‌ها و گلسنگ‌ها نیز در دایره حیات وحش قرار می‌گیرد و حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیک اینها ضروری است. با حضور خبرنگاران در آزمایشگاه گروه گیاهی، مریم مقانلو - رئیس گروه گیاهی دفتر ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست - با اشاره به مرجعیت هرباریوم (بانک‌های نگهداری گیاهان) موزه ملی تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست برای کل کشور می‌گوید: «هرباریوم» سازمان حفاظت محیط زیست روی مناطق تحت مدیریت این سازمان تمرکز دارد بنابراین جمع‌آوری نمونه‌های «هربارایومی» جزو برنامه‌های ما در گروه گیاهی دفتر ذخایر ژنتیک است و در آزمایشگاه کار آماده‌سازی نمونه‌های «هرباریوم‌ها» انجام می‌شود.

به گفته مقانلو، «هرباریوم» سازمان حفاظت محیط زیست شامل حدود ۴۰ هزار نمونه گیاهی است و قدیمی‌ترین نمونه مربوط به ۵۰ سال پیش است. همچنین در این گروه، کشت بافت گونه‌های گیاهی در معرض تهدید کشور انجام می‌شود.

در ادامه ضمن بازدید از نمونه‌های فسیل که برای ۷ تا ۸.۲ میلیون سال پیش است، زهرا اورک - رئیس گروه دیرینه‌شناسی دفتر ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست - می‌گوید: از سال ۱۳۸۴ با متخصصان ایرانی در حوزه مراغه در ۱۰ سایت، استخراج نمونه‌های جدید داشتیم، همچین طی سال‌های اخیر زیستگاه جدیدی برای فسیل‌ها در شهرستان نورآباد لرستان پیدا کردیم که با مطالعات تکمیلی متوجه شدیم که فسیل‌های این منطقه، ۸.۲ میلیون سال قدمت دارند وکاوش، استخراج، پاکسازی و انتقال فسیل‌ها توسط متخصصان سازمان حفاظت محیط زیست انجام شده است.

بخش پایانی بازدید مربوط به گروه دیرینه‌شناسی بود که در مخزن سنگ و کانی موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست به شمار می‌آید و حدود ۶۵۰۰ نمونه سنگ و کانی در آن نگهداری می‌شود که این نمونه‌های منحصربفرد از مناطق مختلف کشور جمع‌آوری شده است.

انتهای پیام